Blok, Sheet of Velletje (what's in a name?)

Recentelijk ontstond weer eens verwarring bij het benoemen van vellen, velletjes en blokken in de filatelie. Niet verwonderlijk want er is geen standaard voor te vinden. Ik wil eens even een paar benamingen bekijken.

Blok of vel
De Filatelie Encyclopédie geeft hiervoor een goede omschrijving. Postaal zijn blokken in feite totaal overbodig, en dus worden ze alleen voor verzamelaars gedrukt. Sporadisch wordt een zegel alleen als blok gedrukt, maar dan is het vaak om een gebeurtenis of evenement aan te prijzen. Ook gebeurt het wel dat met de opbrengst van zo'n blok en/of een toeslag een tentoonstelling of iets dergelijks gesponsord wordt.
Toch zijn blokken mateloos populair bij verzamelaars, want vaak wordt er op de randen een mooie afbeelding getoond of de reden van uitgifte. De blokken worden veelal in een veel kleinere oplage gemaakt, waardoor ze snel in waarde vermeerderen. En ja, veel verzamelaars zijn toch meer met hun portemonnee (kapitaal vermeerdering) bezig dan met filatelie of thema.
Blokken worden normaliter in hun geheel verzameld. Soms vind je een zegel uit een blok als frankering op een brief, maar dit vermindert de waarde en aantrekkelijkheid ten zeerste.

Het vroegst bekende blok is dat van Luxemburg uit 1923, uitgegeven ter gelegenheid van de geboorte van Prinses Elisabeth. Maar eigenlijk is dit alleen maar een zegel met een brede rand. De oplage was 5000 stuks, wat in de filatelie een zeldzaamheid genoemd wordt.

Blokken met zegels tot een aantal van zes worden nog steeds blok genoemd, ook al zijn de zegels verschillend. Blokken met meer dan zes zegels worden in het algemeen aangeduid als velletjes. Eén van de meest in het oog springende verschillen tussen blok en velletje is de perforatie. Loopt de perforatie door tot aan de rand van het papier, dan spreken we over een velletje. Hebben de opgenomen zegels alleen een perforatie rond de zegels (lijn- of kasttanding), dan spreekt men over een blok.

Voorbeeld van een postzegelvelletje

Voorbeeld van een postzegelblok

Buitenlandse benamingen
In Groot-Brittannië worden de blokken vaak als "miniature sheets" aangeduid. Loketvellen en andere grotere aantallen zegels met een rand worden gewoon "sheet" of "pane" genoemd.
In het Duits wordt alles "Block" genoemd en moet je zelf maar uitzoeken of het een velletje of een blok is.
De Fransen hebben ook verschillende benamingen. Zo wordt een blok of loketvel een "feuille" genoemd, waarbij dan weer een onderscheid wordt gemaakt tussen "feuille de presentation" (herinneringsblokken) en "feuille publicitaire" voor de "reclame" velletjes en blokken.
Zo zie je maar dat er geen eenheid is in de benamingen. Vooralsnog houd ik het op blok (perforatie rondom de zegels) en velletje (perforatie tot de rand).

Eerste dag enveloppen
Een ander discussieonderwerp is de benaming van de eerste dag enveloppen, of op zijn Engels First Day Covers, of afgekort FDC's.
In de beginjaren van de postzegel werd de benaming "eerste dag van uitgifte" gekoppeld aan de eerste dag waarop een zegel werd gebruikt om post te versturen. Door filatelisten aangeduid als FD-tjes of EDB's (Eerste Dag Brieven). De vroege eerste dag van uitgiften zijn dus eigenlijk stukken verstuurd op de eerste dag van verkrijgbaarheid en gebruik, af te lezen in het stempel.
Maar in de loop der tijd kregen handelaren in de gaten dat deze stukken ook als bijzonder verzamelgebied zouden kunnen gelden. Al snel werden daarom door deze lieden speciale enveloppen bedacht die versierd waren met een illustratie, die vaak met het thema of de reden van uitgifte te maken heeft. Er ontstond een heel nieuw verzamelgebied rond deze combinatie van stempel, zegel en envelop.
De dag van eerste uitgifte zou dus gelijk moeten zijn aan de eerste dag van gebruik. Maar dat is in vele landen niet zo. Om handelaren in deze hectische tijd de gelegenheid te geven om FDC's te maken, kunnen zij met een ontheffing de zegels een paar dagen vóór de eerste dag van uitgifte al kopen. In België is het zelfs toegestaan om zegels op evenementen eerder te verkopen door de postdiensten dan gebruik is toegestaan. Uiterst verwarrend dus voor de eerlijke verzamelaar, want ook onder handelaren zitten boefjes die ze dan net wat eerder gaan gebruiken, en een bijzonderheid is zo geboren.

De eerste dag afstempeling
De postdiensten kregen in de gaten dat ze zo aan de verzamelaars postzegels konden slijten zonder er een dienst voor te verlenen, door ze waardeloos te maken door ze vóór "gebruik" al te ontwaarden. Toen bedachten ze dat ook een speciaal voor dit doel te gebruiken stempel door verzamelaars als verzamelafdruk geapprecieerd zou worden, en dat bleek inderdaad.

Een 'Eerste dag van gebruik' stempel

Ook bij de posterijen leven boefjes, en het speciale (alleen) op de uitgiftedag te gebruiken stempel kan vaak eerder of later (met de goede datum) nog verkregen worden. In Duitsland bijvoorbeeld kun je nog tot acht weken na de uitgifte de datum van uitgifte op je stukken krijgen. En zo krijgt de FDC dus een dubieuze status.
Geïnitieerd door de handel werd het verzamelen van FDC's in de richting van onbeschreven enveloppen gestuurd. Verzamelaars waren daardoor dan ook lange tijd vooral geïnteresseerd in onbeschreven enveloppen. Maar heden ten dage groeit het besef dat zo'n onbeschreven envelop dus niet door de postdienst kan zijn behandeld en slaat de trend om in het verzamelen van "gelopen" (bezorgd door de post) stukken.
De illustratie op FDC's vormt een groot deel van de aantrekkelijkheid, en veel verzamelaars over de hele wereld (maar vooral in de VS) frutselen hun eigen FDC in elkaar.

In veel landen, onder andere in Nederland, zijn de postdiensten en de handel overeengekomen dat alleen op door de handel verstrekte en daar aangekochte enveloppen een eerste dag stempel geplaatst kan worden. Inmiddels is het verzamelen van deze geïllustreerde eerste dag enveloppen danig aan het teruglopen. De term illustratie wordt door sommigen betwist, en zij hanteren de term "vignet". Maar ik houd het op een illustratie van een envelop.

Hans de Kloet

Naar boven   -   Terug naar vorige pagina   -   Home