Pardubice meerkleuren stempels

Onlangs werd me de vraag gesteld hoe het nu eigenlijk zit met de (meer)kleurige stempels van vooral Tsjecho-Slowakije, en voor ons motorfilatelisten speciaal de Pardubice stempels. Een mooi moment om eens wat over stempels en hun geschiedenis te vertellen.
Stempels op poststukken worden al sinds het begin van de postdiensten gebruikt om postale aanduidingen te vermelden.

In 1661 bedacht de Engelse Postmaster General Henry Bishop een systeem om op de poststukken aan te geven wanneer de post aangeleverd was. Dit omdat postbodes, die toen nog per stuk door de ontvanger betaald werden en dat als bijbaantje naast hun gewone werk deden, de post vaak opspaarden tot het de moeite loonde om deze te gaan bezorgen. De eerste poststempels werden dan ook Bishop stempels genoemd, en vermeldden alleen de maand en soms de datum. Deze stempels waren overwegend in een donkere kleur (zwart, donkerblauw, paars).
Toen Sir Rowland Hill de eerste postzegel introduceerde, koos hij voor de kleur zwart als zegelkleur. Niet zo heel slim, want om de zegels te ontwaarden werd dezelfde donkere kleur gebruikt, en die was dus vaak zo goed als niet zichtbaar. Daarom werd besloten op de postkantoren rode inkt te gebruiken. Maar rode inkt was duurder dan donkere, en al in het eerste jaar van de postzegel werd geswitcht naar de rode kleur voor 1-Penny zegels, en werd de inkt weer zwart.

Penny Black met rood ontwaardingsstempel

De Wereld Post Organisatie (UPU), ontstaan uit de General Postal Union van 1874, bedacht in 1896 dat de kleuren van postzegels genormaliseerd moesten worden: groen voor drukwerk, rood voor gewone post en blauw voor post naar het buitenland. Problemen ontstonden natuurlijk bij tariefswijzigingen, maar de zwarte kleur werd niet meer voor postzegels gebruikt.

Dan de stempels zelf. We onderscheiden meerdere soorten stempels op poststukken, maar het belangrijkste, en normaal gesproken op met zegels gefrankeerde post altijd aanwezige, is het datumstempel: het postmerk.
In het datumstempel uiteraard de datum, maar ook de naam of het nummer van het postkantoor waar de post aangeleverd is. Vaak vermeldt het stempel ook het tijdstip waarop de brief of kaart is ingeleverd. Omdat post ook vaak met meerdere zegels naast elkaar gefrankeerd werd, werden postmerkstempels vaak voorzien van extra stempelvlakken, de zegelkillers genoemd. Hier een hand-killer.

We kennen dit soort stempels ook van de golvende lijnen naast de postmerken, aangebracht middels een hand-rolstempel of een stempelmachientje.

Vooral voor speciale afstempelingen, commemoratieven, vaak gebruikt in speciale postkantoren (onthoud Pardubice), werden en worden soms afwijkende kleuren voor afstempeling benut.
Sinds 2005 worden er ook digitale gekleurde afstempelingen gebruikt, zoals de ons bekende USA Sturgis prints. Dat daar dan soms een foutje mee gemaakt wordt is voor ons alleen maar leuker.

Het in het eerste uur gebruikte digitaal aangebrachte meerkleuren-stempel met de missende C van MotorcyCles

Na een uurtje ontdekte men de fout en werd deze hersteld

Nu weer terug naar het Tsjecho-Slowaakse Pardubice. In Pardubice bevindt zich van oudsher al een sportcentrum, ooit begonnen als een paarden ren- en drafbaan. Al in 1842 werd de renbaan gesticht, toen uiteraard alleen nog voor de paardensport. Het bekendste, en wereldwijd vermaarde, paardensportevenement is de Pardubice Steeplechase. In 1990 vierde de paardenrace zijn 100ste verjaardag.

De baan is niet ovaal maar heeft vier rechte stukken en vier bochten en is 2200 meter lang.

Toen de stad de portemonnee moest trekken om tribunes en andere faciliteiten te laten neerzetten, moesten ook andere sporten gebruik kunnen maken van de entourages. Er werden onder andere hardloopwedstrijden, balsporten en wielerevenementen georganiseerd, en in 1929 werd voor de eerste keer een Gouden Helm evenement op de grasbaan georganiseerd. Initiatiefnemer was František Hladěny, zelf begenadigd motorsporter. In WWII werd hij als verzetsheld door de Gestapo gedwongen van het dak van het Pardubice politiebureau te springen en overleed hij. Tot op heden dragen de lokale races, voorafgaand aan de Gouden Helm races, nog de naam van Frank (František) Hladěny.

Gouden Helm speedwaywedstrijden zijn op zichzelf staande wedstrijden, waarvan de winnaar zich Koning van het evenement mag noemen. Elke stad, land of vereniging mag zijn eigen Gouden Helm wedstrijden houden. De Pardubice versie is vanaf 1930 internationaal, en behoort samen met Amsterdam (Olympisch Stadion) tot de bekendste van de wereld.

Roodfrankering WK Finale 1987, eveneens gehouden te Amsterdam op dezelfde baan

De Speedway races in Pardubice werden en worden altijd gehouden op de eerste zondag van oktober, één week voor de "Great Pardubice Steeple" paardenrennen, en luiden een week van festiviteiten in.

Vanwege de door de FIM aan baanevenementen gestelde eisen werden de laatste speedway-races op de drafbaan in 1963 verreden. Zie het artikel van Nico in Nieuwsbrief 57.
Vanaf 1964 vonden de races plaats op de sintelbaan van het speedway stadion in Pardubice-Svítkov, niet ver van de paardentrack verwijderd.

Op de paardenbaan werd voor filatelistische doeleinden al in 1928 gebruik gemaakt van een rijdend postkantoor. Deze rijdende postkantoren werden bij alle evenementen, vaak gelijktijdig, ingezet en het leek de post beter om een permanente ruimte te gaan benutten in het hoofdgebouw van de renbaan. In 1929 werd onder de hoofdtribune een kantoor met drie loketten (a, b en c) geopend onder de naam “Pardubice Zavodisty” (= drafbaan) dat tot in de tweede wereldoorlog gebruikt werd. In de oorlog raakte het kantoor beschadigd en vanaf 1945 werd er weer gebruik gemaakt van de autopostkantoren.

Hoe zit het nu met de gekleurde stempels? Toen de in 1918 gevormde staat Tsjecho-Slowakije in 1928 tien jaar bestond, besloot het Praagse hoofdkantoor een in rood uitgevoerd stempel te gebruiken voor een feestelijke postontwaarding. Massaal liet men vellen met postzegels met deze speciale en aparte stempelkleur afstempelen. Verschillende postmasters, onder andere die van Pardubice, vonden dit zo'n leuk idee dat zij toestemming vroegen om de gekleurde stempels ook bij speciale evenementen te mogen gebruiken. Helaas zijn er op de Pardubice Zavodisty (= drafbaan) geen kleurstempels gebruikt in 1934, dat was namelijk het enige jaar dat de Gouden Helm door een Nederlander (Gerrit van Dijk) werd gewonnen. Een andere Nederlander, Poldevaart, verongelukte helaas tijdens deze races.

Op 7 maart 1935, de 85ste verjaardag van President Thomas Masaryk, werd rode inkt gebruikt, en de maanden erna verschenen bij diverse evenementen andere stempelkleuren. Dit resulteerde in toepassing van twee kleuren voor de speedway wedstrijden op de drafbaan in 1935. Het was de bedoeling op de eerste dag, zaterdag 14 september, de kleur groen te gebruiken en zondags de kleur oker.
Op de 14de waren loketten a en b geopend en de beambte achter loket c begon vast de herinneringsbladen met de okerkleur te stempelen. Helaas had dit tot gevolg dat op de zondag zijn stempelkussen, c dus, opgebruikt was zodat hij noodgedwongen met de groene kleur aan de gang moest. Loket a en b hebben echter de gehele dag met de oker stempelkussens kunnen werken.

Een andere enthousiaste beambte en filatelist in Praag, Jan Jaroslav Polušny, bedacht een machine die meerkleuren stempels kon afdrukken. Hij patenteerde deze machine in 1935.

Het apparaat drukte in afzonderlijke afstempelingen een combinatie van meerdere kleuren op het af te stempelen stuk. Het briefstuk werd erin gezet en de stempels schoven langs het stuk, om ieder hun eigen kleur op precies de juiste plek te plaatsen. Eerst kon het apparaat maar twee kleuren aan, maar toen de techniek eenmaal bekend was kon alles, en dus ook drie- en zelfs vierkleuren druk.

Toen op zondag 27 september 1936 de achtste Zlata Prilba (Zlata = Helm, Prilba = Goud) wedstrijden werden georganiseerd, werd het driekleuren stempel van Polušny ook daar gebruikt. Cirkel boven is groen, cirkel onder is oker en midden is heraldisch purper.

Tot op heden heb ik van dit stempel nog geen "C" gevonden, en ik denk dat er dat jaar maar bij twee loketten is gestempeld.

Door de slechte economische toestand wilden er in 1937 geen Internationale renners naar Pardubice komen, zelfs niet terwijl er een korting van 400 kronen op de aanschaf van een JAWA beloofd werd. Dus geen speedway races in 1937.
Een jaar eerder werd de Tsjechische Autoclub Pardubice opgericht. Deze organiseerde in 1937 de Bohdanec Auto-Moto-Zavody, snelheidswedstrijden voor fabrieksteams. De races werden op een stratencircuit in de buurt van Pardubice gehouden, maar hierover een andere keer.
De speedway organisatie raakte in geldnood en de Bohdanec club kocht voor 75.000 kronen de schulden af, en kreeg daarmee de rechten van de Gouden Helm races.
In 1938 stond het evenement weer op de kalender (4 september) en ook de post was weer van de partij met een driekleuren stempel, nu boven blauw, onder oker en midden groen. Nu was er echter geen loketletter meer te vinden in het midden.

Dit is tevens het laatste voor ons motorfilatelisten van belang zijnde meerkleuren stempeltje gebruikt op de drafbaan.
In 1939 waren Bohmen en Mahren al door Duitsland ingelijfd en werden de motorwedstrijden verboden.
Een ander sportevenement dat eveneens bij ons bekend is van de meerkleuren Pardubice stempels is de J.K. Lobkowicze Memorial race. Prins Jiří Kristián Lobkowicz was een beroemde Tsjechische autocoureur van adel uit de streek Turnov. Hij verwierf vooral bekendheid door zijn overwinningen met het merk Bugatti. Tijdens een race in 1932 op de AVUS baan te Berlijn verongelukte hij dodelijk met de nieuwe Bugatti T54 racewagen, die in slechts 13 dagen ontworpen en gebouwd was. Ter nagedachtenis aan de prins werd in het Letni (= Zomer) stadion, eerst Masaryk's stadium geheten, in het centrum van Pardubice jaarlijks een herdenking georganiseerd. Dit stadion werd in 1931 geopend door President T.G. Masaryk en was onder andere voorzien van een ovale 400 meter sintelbaan, omgeven door een 500 meter lange wielerkombaan. In 1936 (het vijfde herdenkingsjaar), 1937 en 1938 werd de herdenking opgeluisterd met motorraces. Deze speedway races werden gehouden op de sintelbaan van het Zomer stadion. De races van 1936 werden gewonnen door Hugo Rosak, wiens afbeelding we ook op de vele fotokaarten terugvinden.
Ook nu werden door de post gekleurde afstempelingen ter herinnering toegepast. Voor filatelisten lag het postkantoor vlakbij het stadion, en de gebruikte speciale afstempelingen konden daar aan het gewone loket #1 verkregen worden. In 1936 waren dat ook hier twee kleuren. Op beide dagen, 13 en 14 juni, werd er met zowel groen als blauw gestempeld.

Het volgende jaar waren de meerkleuren stempelapparaten van Polušny ook hier al in gebruik en kon een stempel (30 mei 1937) aan loket #1 gehaald worden met boven de kleur blauw, onder de kleur oker en de purper kleur weer in het midden.

Ook nu nog zijn er in heel het land jaarlijkse sportherdenkingen voor de prins, maar in 1938 werden voor het laatst Speedway wedstrijden gehouden tijdens de herdenking in Pardubice. Ook in dat jaar werd een gekleurd poststempel gebruikt, maar nu alleen bij het tweede loket in het postkantoor. Op 12 juni tijdens de zevende Memoriaal werd een stempel met de kleuren zwart (boven), blauw (onder) en groen (midden) gebruikt.

In de oorlog werd alles van ijzer omgesmolten tot oorlogstuig, en afgezien van een enkel 1941 kleurenstempel verdween met de machines dus ook het gebruik van de meerkleuren stempels.
Tot op heden is Tsjecho-Slowakije het enige land dat de meerkleuren stempels heeft gebruikt voor de afstempeling van postzegels. Daarmee uniek zijnde.

Hans de Kloet

Naar boven   -   Terug naar vorige pagina   -   Home