Eerste dag enveloppen:
Een begeerd stukje non-filatelie!

Verzamelaars van deze briefstukken zijn rare mensen! Ze betalen voor een postzegel (bedoeld om post te versturen), maar het liefst hebben ze enveloppen zonder adres die dus niet "gelopen" (lees: bezorgd) zijn. In de volksmond worden die dingen FDC's genoemd, de afkorting van First Day Cover. Zijn FDC's wel echt gelopen, dan staat er dus een adres op en zijn ze vaak overgefrankeerd. Om te kunnen bewijzen dat ze ook echt mee gegaan zijn in de postbezorging, zullen ze aangetekend verzonden moeten worden wat weer bijfrankering inhoudt.

In de vroege filatelie werd gespeurd naar het eerste gebruik van een bepaalde postzegel. In de 19e eeuw werden de zegels gebruikt vanaf de dag dat de papieren betaalbewijsjes, postzegels dus, in het postkantoor aanwezig waren. Dit leverde een strijd op onder verzamelaars om de vroegst bekende datum op een gebruikte zegel in bezit te krijgen. In Nederland is het een sport om de vroegst gebruikte briefkaart, uitgegeven op 1 januari 1871, te ontdekken.
Verschillende handelaren zagen wel brood in deze strijd en begonnen stukken op de eerste dag van verkoop af te laten stempelen en in de stock te bewaren, om ze op een later tijdstip met aanzienlijke winst te kunnen verkopen. Al snel werd de "eerste dag van gebruik" afstempeling ook bij postzegels populair en handelaren begonnen hun eigen enveloppen te versieren en hun eigen namen en logo's op de covers aan te brengen. Na enige tijd zagen de postdiensten ook wel winst in deze gang van zaken en deden ze mee door voor elke uitgifte een bijzondere afstempeling mogelijk te maken. Immers was het vrijwel zeker dat deze afgestempelde zegeltjes zonder een dienst te verlenen geld in de (toen nog rijks-) pocket brachten.

In sommige landen werden en worden Eerste Dag Stempels op elk aangeboden poststuk geplaatst en van deze landen is dus een variëteit van geïllustreerde FDC's mogelijk. Een voorbeeld daarvan is Frankrijk:

In meerdere landen behoudt de postdienst het recht van stempeling met het speciale 1ste dag stempel alleen voor op door henzelf vervaardigde enveloppen, maar soms worden deze rechten ook vergeven of verkocht.

In de Verenigde Staten werden FDC's al rond 1920 geproduceerd. In Nederland worden eerste dag afstempelingen alleen geplaatst op enveloppen gemaakt door de NVPH, en is de eerste FDC die van de Zomerzegels uit 1950 (2 mei, E1-A).
Bij een in grote aantallen vervaardigde envelop met alle dezelfde afbeelding noemen we de afbeelding een vignet (in het Engels "cachet"), en bij privaat aangebrachte versieringen spreken we over een illustratie.

Voorbeeld van een vignet

Voorbeeld van een illustratie

Een andere activiteit is het enigszins wijzigen van de door organisaties, firma's en instanties uitgegeven eerste dag producten, zoals het achteraf inkleuren van vignetten. Een van de meest bekende handelaren die een dergelijk praktijk bezigde, was de in New York State gevestigde Overseas Mailers Ltd. Eigenaar John Barnard Leach verzorgde tussen 1950 en 1976 voor veel landen en staten de Eerste Dag Enveloppen. Op de FDC's die hij zelf verkocht vanuit zijn winkeltje plakte hij steevast maar één van de zegels van de uit te geven serie, en daarnaast een stempeltje met een gerelateerde afbeelding op de officiële enveloppen.
Er zijn meerdere makers die deze methode toepassen, en wij kennen vooral de China-Taiwan en Hong-Kong enveloppen met toegevoegde motorstempeltjes. Van deze gezochte FDC's is in de USA zelfs een aparte verzamelaarsvereniging, en voor sommige covers worden hoge prijzen betaald.

Overseas Mailers envelop uit Taiwan

In de USA is het verzamelen van brieven met firma namen, zogenaamde "commercial covers", veel groter dan in Europa, en er zijn zelfs verenigingen van cachetmakers voor dergelijke brieven en FDC's. Zie bijvoorbeeld op internet http://cachetmakers.org.

Andersoortige FDC's zijn eerste dag enveloppen voorzien van een munt in FdC, Fleur de Coin. Bij ons heten dit Muntbrieven. In ons thema is het vooral Isle Of Man Post die dergelijke stukken verkoopt. Op de envelop zit dan een munt die nog nooit direct aangeraakt is door mensenhanden, en dus vrij van beschadigingen is. Deze FdC‑FDC's zijn er zelfs met bankbiljetten.

FDC met munt

FDC met bankbiljet

Ook al zijn FDC's niet filatelistisch (want meestal worden ze dus niet bezorgd), toch hebben FDC's wel een meerwaarde voor de speurder. Het vignet of cachet geeft vaak wat meer ruimte voor een grotere afbeelding en op de achterzijde van de envelop of op een toegevoegde kaart wordt vaak nadere informatie over de afbeelding op het zegel of het doel van de uitgifte vermeld. En je kunt het natuurlijk ook gewoon leuk vinden, per slot van rekening heb je een hobby voor de lol.
Tegenwoordig, met alle persoonlijke zegels, is het bijhouden van eerste dag van gebruik aanduidingen natuurlijk niet meer te doen. Van de PPZetten worden door de NVPH alleen bij de eerste dag van uitgifte van nieuwe kaders voor deze zegels FDC's vervaardigd, de vaste kader FDC's. Van elke gebruikte afbeelding op de persoonlijk gemaakte zegeltjes zijn dus alleen EDG's (Eerste Dag van Gebruik) mogelijk.

Om FDC's voor de uitgiftedag alvast klaar te maken, kregen handelaren op aanvraag toestemming om zegels vóór de eigenlijke uitgiftedag alvast te verkrijgen. Nu is niet iedere handelaar te goeder trouw, en het gebeurde meermaals dat zegels vroegtijdig op stukken verstuurd werden om zodoende een waardevoller stuk te creëren. Zo heeft dit bij onze zuiderburen de Belgen, ertoe geleid dat er een voortijdige afstempeling mogelijk werd. Handelaren en burgers kunnen daar de zegels vaak een paar dagen van te voren ophalen en de FDC's klaar maken. Onnodig te zeggen dat hier dus zoveel gebruik van wordt gemaakt dat voor dit doel zelfs aparte stempels geplaatst worden. Zo is de eerste uitgiftedag van de serie Oude Motorfietsen 25 september 1995, maar kon op de 23ste van die maand op verschillende locaties al een voortijdige afstempeling verkregen worden, wat voor de catalogi dan weer 23 september 1995 tot uitgiftedag maakte.

Andere landen pakten het weer anders aan, en in Oostenrijk en Duitsland kan tot wel acht weken ná de eigenlijke dag de datum van uitgifte op stukken verkregen worden.

Lang niet alles wat over FDC's verzamelen verteld kan worden is aan bod gekomen, maar ik hoop dat ik jullie heb laten zien dat zo'n stukje non-filatelie toch erg interessant kan zijn.

Hans de Kloet